برخي از اوصاف شيعبان در کلام باقرالعلوم عليه السلام

همانطور كه از مفهوم كلمه شيعه بر مي آيد، پيروي، تبعيّت و الگوپذيري از ائمه معصومين عليهم السلام در تمامي شؤونات زندگي، لازمه شيعه بودن است. در سخنان گهربار معصومين عليهم السلام خصوصيات و ويژگيهاي يك پيرو واقعي بيان شده است تا بدين وسيله يادآور شوند كه شيعه بودن صرفاً با ادّعا و يا نامگذاري محقّق نمي شود؛ بلكه شيعه واقعي كسي است كه سعي و تلاش وافر خود را در جهت شناخت طريقه تبعيّت و گام نهادن در اين مسير به كار گيرد. امام محمدباقر عليه السلام برخي از اوصاف شيعيان را در يكي از سخنان خود بيان فرموده اند كه در اين مقاله به تبيين و توضيح آن مي پردازيم.
امام باقرعليه السلام مي فرمايد: "إِنَّمَا شِيعَةُ عَلِيٍ عليه السلام الْمُتَبَاذِلُونَ فِي وَلَايَتِنَا الْمُتَحَابُّونَ فِي مَوَدَّتِنَا الْمُتَزَاوِرُونَ لِإِحْيَاءِ أَمْرِنَا الَّذِينَ إِذَا غَضِبُوا لَمْ يَظْلِمُوا وَ إِذَا رَضُوا لَمْ يُسْرِفُوا بَرَكَةٌ عَلَي مَنْ جَاوَرُوا سِلْمٌ لِمَنْ خَالَطُوا؛⁽1) همانا شيعيان علي (ع) آنهايند كه در راه ولايت ما نسبت به يكديگر [فداكاري و] بذل و بخشش مي كنند، در محور دوستي ما همديگر را دوست دارند، به خاطر احياي فرهنگ و معارف ما به ديدار همديگر مي روند، هرگاه خشمگين شوند، ظلم و ستم روا نمي دارند و هر گاه راضي و خشنود گردند، زياده روي نمي كنند، موجب بركت براي همسايگان و مايه صلح و صفا براي همنشينان خود هستند."
در اين گفتار شريف، چند ويژگي براي شيعيان خالص علي عليه السلام عنوان شده است كه هر يك مي تواند انسان را به سوي كمالات مايل كرده، از صفات ناپسند دور كند كه در ذيل به شرح آنها مي پردازيم:
همبستگي بر اساس ولايت
افراد كمال يافته هرگز از ابراز دوستي و برقراري رابطه معنوي و عاطفي با هم كيشان خود دريغ نمي كنند. مطمئناً اگر محور اين دوستي، ولايت و رهبري امامان معصوم عليهم السلام باشد، علاوه بر بركات فراوان ديگر پيوندي جاودانه به همراه خود خواهد آورد؛ چرا كه اين رشته ناگسستني، حافظ وحدت و نظام جامعه ديني مي باشد.
مولوي در مورد دوستي و انسجام امت اسلامي بر اساس دوستي اولياي الهي مي گويد:
نفس واحد از رسول حق شدند
ور نه هر يك دشمني مطلق بُدند
آفرين بر عشق كل اوستاد
صد هزاران ذره را داد اتحاد

طبق سخن امام باقرعليه السلام بهترين محور وحدت و همدلي، ولايت و محبت پيامبرصلي الله عليه وآله و اهل بيت آن حضرت است. عشق راستين به خداوند و اولياي الهي و پيروي از رهنمودهاي انسان ساز آن گراميان مي تواند باعث وحدت و يكپارچگي و استحكام و انسجام روابط انسانها در جامعه گردد. مولوي در ادامه اين گونه مَثل مي زند:
همچو خاك مفترق در رهگذر
يك سبوشان كرد دست كوزه گر
به طور حتم همان طوري كه موجودات مادي همانند خاكهاي پراكنده به دست هنرمند كوزه گر، متحد و يكپارچه مي شوند، ولايت اهل بيت عليهم السلام نيز دلهاي پراكنده را در محور توحيد و امامت جمع مي كند و انسجام مي بخشد؛ البته با اين تفاوت كه اجتماع اجسام بر اساس آب و گل و موقتي است، اما اتحاد اهل ايمان با روح و جان و دلها سامان مي پذيرد و تا جهان آخرت دوام دارد. و اين اتحاد، عزت و شوكت و استقلال جامعه را در پي دارد.
به همين جهت، امير مؤمنان علي عليه السلام به تباذل و تواصل در ميان مسلمانان به شدت تأكيد مي كرد. آن حضرت در آخرين سفارشهاي خود فرمود: "وَ عَلَيْكُمْ بِالتَّوَاصُلِ وَ التَّبَاذُلِ وَ إِيَّاكُمْ وَ التَّدَابُرَ وَ التَّقَاطُعَ؛⁽2) بر شما باد به يكديگر پيوستن و به همديگر بخشش كردن! مبادا از هم روي گردانيد و پيوندهاي دوستي و محبت را [كه در اثر ايمان و ولايت ما حاصل شده است ] از ميان ببريد!"
بار ديگر سخن امام باقرعليه السلام را مرور مي كنيم: "به راستي كه شيعيان علي عليه السلام در راه ولايت ما به همديگر بذل و بخشش مي كنند و در راه محبت ما همديگر را دوست دارند و به خاطر احياي فرهنگ و اهداف ما به زيارت همديگر مي روند."
اين كلمات برگرفته از آموزه هاي امير مؤمنان علي عليه السلام است كه خطاب به يارانش فرمود: "وَ إِنَّمَا أَنْتُمْ إِخْوَانٌ عَلَي دِينِ اللَّهِ مَا فَرَّقَ بَيْنَكُمْ إِلَّا خُبْثُ السَّرَائِرِ وَ سُوءُ الضَّمَائِرِ فَلَا تَوَازَرُونَ وَ لَا تَنَاصَحُونَ وَ لَا تَبَاذَلُونَ وَ لَا تَوَادُّونَ؛⁽3) به راستي كه شما برادران ديني يكديگريد. چيزي جز درون پليد و نيت زشت، شما را از همديگر جدا نساخته است كه نه يكديگر را ياري مي دهيد و نه خير خواه همديگر هستيد و نه چيزي به يكديگر مي بخشيد و نه با يكديگر دوستي مي كنيد!"
به راستي اگر افراد جامعه در پرتو ولايت و رهبري ائمه عليهم السلام با همديگر پيوند ناگسستني داشته باشند و با تواصل و تباذل در صفوف متحد قرار گيرند، عزت و افتخار و عظمت و اقتدار بي نظيري خواهند داشت و شكوه و جلال خود را به رخ جهانيان خواهند كشيد.

افراط نكردن در حالات خشم
به طور طبيعي هر انساني بر اثر عوامل و زمينه هايي كه برايش پيش مي آيد، گاهي خوشحال و گاهي نيز خشمگين و ناراحت مي شود؛ اما اگر اين حالات فطري با معيار دين و عشق اهل بيت عليهم السلام همراه باشد، هرگز در آن افراط و تفريط ديده نخواهد شد.
كلام امام باقرعليه السلام در اين زمينه رهنمود شايسته اي براي ماست. آن حضرت در مورد ويژگي شيعيان علي عليه السلام فرمود: "الَّذِينَ إِذَا غَضِبُوا لَمْ يَظْلِمُوا وَ إِذَا رَضُوا لَمْ يُسْرِفُوا؛⁽4) آنان چنان اند كه در هنگام خشم و غضب دست به ستم و گناه نمي آلايند و هرگاه راضي و خشنود شدند، افراط و زياده روي نمي كنند."
آري، غرايز انساني همانند موتور محرك است كه انسان را گاهي همانند طوفان و تند باد چنان به حركت در مي آورد كه اگر مراقبتي صورت نگيرد، خسارتهاي جبران ناپذيري در پي خواهد داشت؛ اما همين محركها اگر به وسيله ايمان و باورهاي قلبي و ارتباط با انسانهاي كامل تعديل و كنترل شود، از عواقب ناشايست به دور خواهند ماند.
همچنان كه مي دانيم غضب يكي از غرايز انساني است و بهره هاي فراواني براي انسان دارد و در دفاع از هويت و باورها و فرهنگ او نقش مهمي ايفا مي كند.
امام باقرعليه السلام هم در اين سخن نمي فرمايد كه شيعيان علي عليه السلام خشمگين نمي شوند؛ چرا كه خشمگين شدن اگر متعادل و در راه حق باشد، نه تنها ناپسند نيست؛ بلكه پسنديده و مورد رضاي حق هم خواهد بود.
در سيره رسول خداصلي الله عليه وآله به نقل از امير مؤمنان عليه السلام آمده است كه آن حضرت براي امور دنيا هرگز عصباني نمي شد؛ اما هرگاه براي حق غضبناك مي شد، احدي را نمي شناخت و خشم پيامبرصلي الله عليه وآله آرام نمي شد تا اينكه حق را ياري كند. ⁽5)
علامه طباطبايي رحمه الله در اين زمينه مي فرمايد: "هر گاه رسول خداصلي الله عليه وآله خشمگين مي شد - كه جز براي خدا غضب نمي كرد - چيزي تاب مقاومت در برابر غضب آن حضرت را نداشت." ⁽6)
آري يك انسان كامل فقط در راه حق و به خاطر پايمال شدن حقوق الهي و حقوق مردم خشمگين مي شود. و در اين مورد هم از مرز ايمان و حدود الهي خارج نمي شود.

سه گروه متفاوت
در واقع انسانها را مي توان در مورد اين حالت نفساني، به سه گروه تقسيم كرد:
1. انسانهايي كه در هنگام غضب افراط مي كنند و از حد و مرز ايمان بيرون مي روند. اين گونه اشخاص همواره گرفتار اعمال ناپسند خود هستند و بسا كه پشيماني هم سودي به حالشان نخواهد داشت.
2. افرادي كه اساساً نمي توانند خشمگين شوند و اصلاً قوه غضبيه ندارند و در جاهايي كه حتي شرع و عقل هم براي آنان عصبانيت را لازم دانسته است، به هيچ وجه حركتي ندارند. اينان نه تنها عملي ناپسند و زشت انجام مي دهند؛ بلكه از افراد عصباني بدترند و افرادي بي غيرت و بي هويت تلقي مي شوند.
3. كساني كه بر اساس كمال وجودي خود هرگاه خشمگين شوند، از مرز اعتدال خارج نمي شوند. اينان با ايمان راسخ و اعتماد به نفسي كه دارند، هنگام بروز حالت عصبانيت بر وجودشان تسلط كامل دارند و تمام اعضا و جوارح آنان تحت فرمان عقل و ايمانشان قرار دارد.

خشم مقدس
در اين خصوص روايتي زيبا از سيره رسول گرامي اسلام صلي الله عليه وآله نقل شده است: حمزة بن عبد المطلب، عموي بزرگوار و برادر رضاعي حضرت رسول صلي الله عليه وآله بود؛ زيرا حمزه از ثُوَيْبه اَسْلَميه - دايه پيامبرصلي الله عليه وآله قبل از حليمه سعديه - شير خورده بود. حمزه از رسول خداصلي الله عليه وآله چهار سال بزرگ تر بود.
او در جنگ احد 60 سال داشت كه به دست وحشي - غلام جبير بن مطعم - به شهادت رسيد. وحشي به تحريك و تطميع هند - دختر عتبة بن ربيعة و مادر معاوية بن ابي سفيان - حضرت حمزه سيد الشهداء را مورد حمله غافلگيرانه قرار داده، به شهادت رساند. هند كه از آن بزرگوار به شدّت ناراحت بود و از حضرت حمزه به علت كشته هاي جنگ بدر كينه شديدي داشت، بعد از شهادت حمزه اعضاي بدن آن حضرت را مثله كرده و حتي جگرش را بيرون آورده، از عمق كينه آن را در دهانش مكيد.
رسول خداصلي الله عليه وآله وقتي به بالين پيكر قطعه قطعه عمويش آمد و مشاهده كرد كه در راه خدا چگونه بدنش متلاشي شده است، آن چنان ناراحت و عصباني شد كه فرمود: "به خدا سوگند! صحنه اي دلخراش تر از اين صحنه نديده بودم. اگر به خواست خداوند بر قريش پيروز شدم، هفتاد نفر از مردان قريش را مثله خواهم كرد." در آن هنگام، جبرئيل عليه السلام نازل شد و براي دلداري پيامبرصلي الله عليه وآله اين آيه شريفه را نازل كرد: "وَ إِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِهِ وَ لَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرينَ"؛⁽7) "هر گاه خواستيد كسي را مجازات و عقوبت كنيد، تنها به مقداري كه به شما تعدي شده كيفر دهيد و اگر صبر كنيد، اين كار براي صبر كنندگان بهتر است." پيامبرصلي الله عليه وآله نيز خشم خود را كنترل كرد و فرمود: "پس من صبر مي كنم." ⁽8)

اجتناب از زياده روي در هنگام خوشحالي
امام باقرعليه السلام در تكميل اين سخن مي فرمايد: "وَ إِذَا رَضُوا لَمْ يُسْرِفُوا؛⁽9) هرگاه [شيعيان علي عليه السلام ] از كسي خشنود شدند، اسراف و زياده روي نمي كنند." بلكه آنان در ستايش و تمجيد و بخشش، حد اعتدال را در نظر مي گيرند.
بعضي افراد همچنان كه در حالت عصبانيت نمي توانند خود را كنترل كنند و براي انتقام به هر وسيله اي دست مي زنند، در هنگام خوشحالي نيز چنين اند و براي ارضاي حس خشنودي خود افراط مي كنند، بخششها و عطاياي بي حد و حصر انجام مي دهند كه اين يقيناً مورد رضايت خداوند سبحان نخواهد بود؛ چرا كه خود فرمود: "وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفينَ"؛⁽10)"زياده روي نكنيد كه خداوند اسرافكاران را دوست ندارد."
حوزه زياده روي در هنگام خوشحالي، خيلي وسيع تر از يك حادثه در زندگي انساني است. عطا و بخشش و ابراز محبت نسبت به افراد، زياده روي در روابط و معاشرتهاي بيروني، تشويقها و ستايشها و مداحيهاي بي حد و حصر و غلو در هنگام ابراز دوستي با ائمه هدي عليهم السلام و اولياي الهي، افراط در باورهاي ديني و... همه و همه نمونه هاي زياده روي در هنگام خشنودي است كه رسول خداصلي الله عليه وآله گفته اند: "حُبُّكَ لِلشَّيْ ءِ يُعْمِي وَ يُصِمُّ؛⁽11) دوستي تو نسبت به هر چيزي، تو را كور و كر مي كند."
به همين جهت، علي عليه السلام فرمود: "يَهْلِكُ فِيَّ اثْنَانِ مُحِبٌّ مُفْرِطٌ وَ مُبْغِضٌ مُفْرِطٌ؛⁽12) دو گروه در مورد من هلاك مي شوند: دوست افراطي [و تندرو] و دشمن افراطي."
آري، همچنان كه در عصر ائمه عليهم السلام برخي افراد به خاطر زياده روي در عشق ورزي به اهل بيت عليهم السلام به چاه غلو و افراط سقوط كرده، عاقبت به شر شدند، در عصر ما هم هستند كساني كه به خاطر ضعف ايمان و سطحي بودن معرفت به مباني ديني، دچار زياده روي و غلو مي شوند و ناخواسته در دام شيادان و تزوير كاران گرفتار مي آيند.
در اينجاست كه اين فراز از كلام باقر آل محمدعليه السلام را بايد نصب العين خود قرار دهيم كه هر گاه امري خوشايند ما شد، در آن مورد تند روي و زياده روي نكنيم.

مايه آرامش و بركت براي اطرافيان
از منظر پيشواي پنجم، وجود يك شيعه پيرو علي عليه السلام همواره مايه بركت و خير خواهي و آسايش و آرامش اطرافيان است. او هر جا گام نهد، اختلافات از ميان مي رود، تنشها فروكش مي كند، وسوسه هاي شيطاني دور مي شود و همه به ياد خدا مي افتند و فضايل، كمالات، زيباييهاي معنوي و شادي و آرامش به خاطر آن فرد وارسته در آن فضا حاكم خواهد شد.
امام با اين جمله آنان را توصيف مي كند كه "بَرَكَةٌ عَلَي مَنْ جَاوَرُوا سِلْمٌ لِمَنْ خَالَطُوا؛⁽13) شيعيان علي عليه السلام مايه بركت و خير و رحمت براي همسايگان و موجب صلح و صفا براي همنشينان و اطرافيان خود هستند."
يك مسلمان پيرو علي عليه السلام هرگز بخاطر منافع شخصي صلح و صفاي جامعه را به هم نمي زند، سخنان تنش زا بر زبان جاري نمي كند، راه فتنه گري و بر هم زدن نظام امور مردم را در پيش نمي گيرد و دست به اقدامات التهاب زا و اضطراب آور براي مردم مسلمان نمي زند؛ بلكه گفتار، رفتار و حركات و سكنات دلپذير و آرام بخش او، مردم مسلمان را خوشحال مي كند، همسايگان را آسوده خاطر مي نمايد و اعضاي خانواده اش را از اضطراب و ناراحتي بيرون مي آورد. در يك كلام وجودش براي اهل ايمان، خير و بركت و براي دشمنان حق، شكننده و مايه رعب و وحشت است.

نمونه اي از انسانهاي وارسته
در تفسير سخنان حضرت باقرعليه السلام مي توان به نمونه هاي آن نيز اشاره كرد كه ما در اينجا به يكي از اين تربيت يافتگان مكتب باقر العلوم عليه السلام و نمونه اي از شيعيان خالص اشاره مي كنيم:
ويژگيهاي اخلاقي اين عالم وارسته دقيقاً آن گونه بود كه حضرت باقرعليه السلام در اوصاف انسانهاي كامل بيان كرده است. بذل و بخشش در راه ولايت ائمه عليهم السلام، غضب در محدوده ايمان و جلوه اي از صلح و صفا و خير خواهي به امت مسلمان از ويژگيهاي بارز اين فقيه است. شيخ محمد رازي مي نويسد:
"آية الله مجاهد شيخ محمد تقي بافقي در توكل به خدا، كم نظير و در يكتا پرستي و توحيد، عجيب و در ولايت به خاندان رسالت، غريب و به مولايش حضرت ولي عصرعليه السلام ايماني حضوري داشت. دائم الذكر، دائم الحضور و دائم الحال بود؛ نطقش ذكر، سكوتش فكر و نظرش اعتبار و مشي اش با تواضع همراه بود. براي دانشجويان و طلاب، پدري مهربان و براي دانشمندان و علما برادري ناصح و براي اقشار مردم رهبري دلسوز و لايق بود. موعظه مي كرد و نصيحت مي نمود و اندرز مي داد. منطقي جديد و بياني قاطع و سخناني آموزنده و تكان دهنده داشت. قلبي وسيع، دلي گشاده و گفتاري برّنده تر از شمشير داشت."
و امام خميني رحمه الله در مورد اين مرد فرزانه فرموده است: "هر كس بخواهد در اين عصر مؤمني را زيارت و ديدار كند كه شياطين تسليم او و به دست وي ايمان مي آورند، مسافرتي به شهر ري نموده، پس از زيارت حضرت عبد العظيم عليه السلام، مجاهد بافقي را ببيند." ⁽14)
به خاطر همين خصوصيات اخلاقي، معنوي و كمالات بود كه آن گرامي مورد توجه حضرت مهدي عليه السلام قرار گرفت. او در سفري كه از نجف به سوي مشهد مقدس با پاي پياده روان بود، در منطقه كردستان به خاطر زمستان و برف شديد به قهوه خانه اي پناه مي برد، اما با كمال تأسف مي بيند كه گروهي از الواط به قمار بازي و لهويات مشغول اند. ايشان چون نمي تواند امر به معروف و نهي از منكر كند، با كمال ناراحتي در همان سرما و برف از قهوه خانه بيرون مي رود. او همچنان كه در فكر و انديشه و حيرت بود كه در اين وضع بحراني چه كند، صداي دلنواز و آرام بخشي را مي شنود كه او را به نام مي خواند. در اثر آن صدا مي رود و با شگفتي تمام به درخت سبز و خرمي مي رسد كه زير آن خشك و هواي آن معتدل چون هواي بهار است.
با اينكه تمام آن صحرا و بيابان را برف و كوران و سرماي سوزان احاطه كرده بود، در زير آن درخت شخص نوراني و بزرگواري را كه آثار وقار و عظمت از سيمايش هويدا بود، زيارت مي كند. سلام مي كند و پاسخ مي شنود كه به او مي فرمايد: "شيخ محمد تقي بافقي! قهوه خانه چناني شايسته تو نيست. بيا در همين جا شب را صبح كنيم." و او تا صبح در حضور آن گرامي مستفيض مي شود تا اينكه بعد از طلوع فجر نماز را با آن بزرگوار مي خواند و همين كه مي خواهد حضرتش را بشناسد، امام با او وداع مي كند و هنگامي كه اصرار شيخ بافقي براي همراهي بيشتر مي شود، مي فرمايد: "دو بار در اين سفر با هم ملاقات خواهيم داشت يكي در قم، و ديگري در نزد يكي سبزوار." ⁽15)